Μονές Αγίου Όρους

Η μονή Ζωγράφου, κτισμένη σε μια δασωμένη πλαγιά της νοτιοδυτικής πλευράς της χερσονήσου του Άθω, αποτέλεσε ένα από τα μεγάλα πνευματικά κέντρα των Σλάβων της Βαλκανικής καθ’ όλη τη διάρκεια της ιστορίας της.

Η Mονή ιδρύεται, σύμφωνα με την παράδοση, το 10ο αι., στα χρόνια του αυτοκράτορα Λέοντα ΣΤ’ του Σοφού, από τρία αδέλφια, τον Μωυσή, τον Ααρών και τον Ιωάννη από την Αχρίδα.

Ιστορικά η μονή μπορεί να ανιχνευθεί στην υπογραφή «Γεώργιος Ζωγράφος» στο Τυπικό του Ιωάννη Τσιμισκή το 972. Εκτιμάται ότι η χρονολογία αυτή συμπίπτει με την ίδρυσή της. Σε έγγραφο του 980 αναφέρονται για πρώτη φορά τα όρια κτημάτων της Μονής Ζωγράφου εντός του Αγίου Όρους. Ως τα τέλη του 12ου αιώνος η Μονή είναι απλό μονύδριο χωρίς ιδιαίτερη διάκριση. Αρχικά, η Μονή Ζωγράφου είναι ελληνική και όλοι οι εκπρόσωποί της υπογράφουν ελληνικά. Για πρώτη φορά το 1192 εκδηλώνεται το ενδιαφέρον των ηγεμόνων της Βουλγαρίας, γεγονός που ενθαρρύνει την προσέλευση βουλγαρόφωνων μοναχών στον Άθωνα και την αλλαγή του χαρακτήρα της Μονής.

Στις αρχές του 13ου αιώνα, υπέστη σοβαρές καταστροφές από τους ενωτικούς του αυτοκράτορα Μιχαήλ Η’ Παλαιολόγου και του Πατριάρχη Βέκκου, οι οποίοι θανάτωσαν είκοσι έξι μοναχούς και λαϊκούς στον πύργο της,  το 1279/1280. Σε ανάμνηση αυτού του γεγονότος κτίστηκε το 1873 ένα κενοτάφιο στην αυλή της Μονής. Το μοναστήρι λίγο αργότερα έζησε ξανά δύσκολες στιγμές και μάλιστα από τους Καταλανούς πειρατές, που το έκαψαν και το κατέστρεψαν στο μεγαλύτερο μέρος του. Ανοικοδομήθηκε όμως σύντομα χάρη στις χορηγίες των Παλαιολόγων αυτοκρατόρων και κυρίως του Ανδρόνικου Β’ και του Ιωάννη Ε’. Έτσι αρχίζει μια νέα καλή οπωσδήποτε περίοδος για το μοναστήρι, που όμως δεν συνεχίστηκε για πολύ καιρό. Με την πάροδο των χρόνων άλλαξαν τα πράγματα προς το χειρότερο και έφτασε μέχρι την τέλεια σχεδόν ερήμωσή του. Τη φορά αυτή την ανακαίνισή του θα την αναλάβουν οι ηγεμόνες της Μολδαβίας, από τους οποίους ξεχωρίζει ο Στέφανος ο Μέγας (1457-1504), με χορηγία του οποίου χτίστηκε ο καθολικός ναός της Μονής, η τράπεζα, το καραβοστάσιο (αρσανάς) κ.α.

Την περίοδο της τουρκοκρατίας και κυρίως κατά τη διάρκεια του 16ου – 19ου αιώνα οι θρησκευτικοί και οικονομικοί δεσμοί της μονής με τις χώρες της Βαλκανικής και της Ρωσίας είναι ιδιαίτερα στενοί. Εκφράζονται τόσο με τις περιοδείες μοναχών-ταξιδιωτών σε διάφορες περιοχές του ελλαδικού και του ευρύτερου βαλκανικού χώρου με σκοπό τη συγκέντρωση χρηματικών ποσών προς όφελος της μονής, όσο και με τις γενναίες δωρεές ορθόδοξων ηγεμόνων της Βλαχίας, Μολδαβίας και Ρωσίας, που προσέδωσαν στη μονή οικονομική ευρωστία.

Ο καθολικός ναός της Μονής είναι κτίσμα του 1801, με τοιχογραφίες του 1817, είναι αφιερωμένος στον Άγιο Γεώργιο και ανήκει στον αγιορείτικο τύπο. Τα παλαιότερα σωζόμενα κτίρια είναι των αρχών του 18ου αιώνα. Η νοτιοανατολική Πτέρυγα της Μονής είναι ανακαινισμένη το 1716. Η βόρεια Πτέρυγα, το πρόπυλο και η δυτική Πτέρυγα είναι κτισμένες την περίοδο από το 1862 μέχρι το 1896.

Η μονή περιλαμβάνει στο εσωτερικό της οκτώ παρεκκλήσια, με σημαντικότερο αυτό της Παναγίας του Ακαθίστου, και οκτώ έξω από αυτήν. Στη μονή ανήκουν επίσης δύο εργαστήρια στις Καρυές και το κελί της Μεταμόρφωσης του Κυρίου.

Στη Μονή Ζωγράφου τιμώνται ως θαυματουργές έξι εικόνες: τρεις του αγίου Γεωργίου (Αχειροποίητος, εξ Αραβίας, εκ Μολδαβίας), και τρεις της Παναγίας (Προαγγελλομένη, Επακούουσα, Εσφαγμένη). H μονή κατέχει και άλλα κειμήλια και εκκλησιαστικά σκεύη. Η βιβλιοθήκη της περιέχει 126 ελληνικά και 388 σλαβικά χειρόγραφα, καθώς και πάνω από 10.000 έντυπα βιβλία.

Η Μονή Ζωγράφου είναι κοινοβιακή από το 1849 με Σιγίλλιο του Οικουμενικού Πατριάρχη Ανθίμου Δ’. Κατέχει την 9η θέση στην ιεραρχία των Μονών του Αγίου Όρους. Ηγούμενος της Μονής Ζωγράφου είναι ο Αρχιμανδρίτης Αμβρόσιος.

Η Εφορεία Αρχαιοτήτων Χαλκιδικής και Αγίου Όρους πραγματοποίησε καταγραφή εικόνων, εργασίες συντήρησης στον τοιχογραφημένο διάκοσμο του παρεκκλησίου της Παναγίας του Ακαθίστου και σωστικές ανασκαφικές έρευνες στο πλαίσιο υλοποίησης του έργου για την πυρασφάλεια της Μονής.

Ν. Μερτζιμέκης

Βιβλιογραφία

Ν. Μερτζιμέκης, «Περί των κτητόρων του πύργου του αρσανά της αγιορειτικής μονής Ζωγράφου», Βυζαντινά, τ. 20, Θεσσαλονίκη 1999, 331-341, εικ. 1-5β.

Π. Θεοχαρίδης – Ν. Μερτζιμέκης – Ι. Ταβλάκης, «Ανασκαφική έρευνα στη Μονή Ζωγράφου και στοιχεία για την αναπαράσταση του παλιού περιβόλου της», Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη, 22, 2008, 443-452.

Ν. Μερτζιμέκης, «Ενεπίγραφα “εμπροστάλια αγίων εικόνων” από την αθωνική Μονή Ζωγράφου», Πρακτικά Β’ Διεθνούς Επιστημονικού Συμποσίου «Άγιον Όρος – Πνευματικότητα και Ορθοδοξία – Τέχνη», Θεσσαλονίκη 2006, 195-215.

Ν. Μερτζιμέκης, «Κυριλλικές επιγραφές από την Aθωνική Μονή Ζωγράφου ως πηγή πληροφόρησης για την οικοδομική της δραστηριότητα (15ος – 17ος αι.)», Πρακτικά Διεθνούς επιστημονικού συνεδρίου: «Κύριλλος και Μεθόδιος: Το Βυζάντιο και ο κόσμος των Σλάβων», 28-30 Νοεμβρίου 2013, Θεσσαλονίκη 2015, 321-330.

N. Mertzimekis, “Inscriptions dédicatoires sur les fontaines du monastère de Zographou – une source de connaissance et de mémoire”, From Zalmoxis to Quetzalcoatl, Studies in honor of 65th anniversary of Prof. St. Yordanov, V. Tarnovo 2020, 823-845.