Μονές Αγίου Όρους

Η Μονή Γρηγορίου βρίσκεται στη νοτιοδυτική ακτή του Αγίου Όρους, κτισμένη σε βράχο. Ιδρύθηκε λίγο πριν από τα μέσα του 14ου αιώνα και αφιερώθηκε στον Άγιο Νικόλαο. Ιδρυτής της είναι ο όσιος Γρηγόριος ο νέος, ο επονομαζόμενος ησυχαστής, μαθητής του αγίου Γρηγορίου Σιναΐτη.

Η Μονή για πρώτη φορά μνημονεύεται σε έγγραφα του 1347 και 1348. Τον 14ο και 15ο αιώνα χαρακτηρίζεται από τα πενιχρά της οικονομικά μέσα, ενώ με την τουρκική κατάκτηση, βρίσκεται σε δεινή θέση.

Δύο μεγάλες πυρκαγιές καθορίζουν την ιστορία της Μονής. Η πρώτη πυρκαγιά έγινε το 1497 από Αγαρηνούς πειρατές, οι οποίοι την κατέστρεψαν τελείως και την ερήμωσαν. Η Μονή ανακαινίστηκε και ενισχύθηκε οικονομικά από τον ηγεμόνα της Μολδαβίας Στέφανο Γ’, τον επονομαζόμενο Μέγα (1457-1504), καθώς και από άλλους ηγεμόνες των Παραδουνάβιων Ηγεμονιών.

Η δεύτερη πυρκαγιά έγινε το 1761 και έκαψε μεγάλο μέρος της Μονής και επέφερε και τον μαρασμό της. Ωστόσο, ανοικοδομήθηκε από τον μοναχό Ιωακείμ τον Ακαρνάνα, τον επονομαζόμενο και Μακρυγένη, με πολλές εισφορές από αξιωματούχους των Παραδουνάβιων Ηγεμονιών.

Ο υφιστάμενος Καθολικός ναός, κτίστηκε το 1768 και αγιογραφήθηκε το 1779 από τους ζωγράφους Γαβριήλ και Γρηγόριο από την Καστοριά. Ο Γέροντας Ιωακείμ έκτισε και τη νότια πτέρυγα της Μονής το 1783, επέκτεινε τον μοναστηριακό χώρο πίσω από το παλαιό ανατολικό τείχος με νέο υψηλότερο τείχος, πτέρυγα και παρεκκλήσι του Τιμίου Προδρόμου.

Επέκταση της Μονής Γρηγορίου γίνεται στο τέλος του 19ου αιώνα, με την ανέγερση της δυτικής της Πτέρυγας, μαζί με το Αρχονταρίκι, τα κελιά μοναχών καθώς και δύο μαρμάρινα πρόπυλά της, όπου και η κεντρική είσοδος της Μονής.

Το μοναστηριακό της συγκρότημα, έχει σύνθετη αρχιτεκτονική μορφολογία, όπου κυριαρχούν οι συνεχόμενοι εξώστες και οι αναπλασθέντες πεσσοί της νότιας Πτέρυγας. Ξεχωρίζουν οι δύο αυλές της Μονής που προσδιορίζουν τις ιστορικές της φάσεις. Ο αρχικός πυρήνας διακρίνεται στη νότια πλευρά του συγκροτήματος με τον Καθολικό ναό και το κωδωνοστάσιο να κυριαρχούν στο μέσο μικρής αυλής. Η μεταγενέστερη επέκταση της Μονής έγινε προς Βορρά, όπου τις τελευταίες δεκαετίες ανοικοδομήθηκε πολυώροφο κτίσμα στον ακάλυπτο χώρο, στη θέση όπου υπήρχε παλαιότερη πτέρυγα, με σκοπό να καλύψει τις νέες ανάγκες της αδελφότητας.

Σημαντικός είναι ο κοιμητηριακός ναός των Αγίων Πάντων με τοιχογραφίες του 1739. Το Αντιπροσωπείο της Μονής στις Καρυές είναι αφιερωμένο στον άγιο Τρύφωνα, και αποτελούσε παλαιό μονύδριο του 10ου αιώνα.

Κατά τήν περίοδο 1859-1905, περίοδο ηγουμενίας του παπα-Συμεών, ανακαινίστηκαν δύο παλαιά Μετόχια στη Σιθωνία Χαλκιδικής και στην Άρτα, και προστέθηκαν δύο νέα Μετόχια στο Λιβάδι Κολινδρού Πιερίας.

Την χρονική περίοδο 1944-1972 πραγματοποιήθηκαν εργασίες ανακαίνισης και συντήρησης των υπαρχόντων κτιρίων. Τό 1994 ανακαινίστηκε και αγιογραφήθηκε η Τράπεζα της Μονής και κατά τα έτη 1997-2001 κτίστηκε και ολοκληρώθηκε η ανατολική πτέρυγά της, όπου καί το παρεκκλήσι του Τιμίου Προδρόμου.

Σημαντικές  είναι οι εικόνες του αγίου Νικολάου, της Παναγίας Γαλακτοτροφούσας και της Παναγίας της Παλαιολογίνας. Στη βιβλιοθήκη σώζονται χειρόγραφοι και έντυποι κώδικες, μεταξύ των οποίων ξεχωρίζει σπάνιο χειρόγραφο, «Ο Ποιμήν του Ερμά». Στα κειμήλια συγκαταλέγονται ευαγγέλια, σταυροί, εγκόλπια, άμφια, χρυσόβουλλα, κηρόβουλλα, συγγίλια, φιρμάνια κλπ. Σημαντικό κειμήλιο αποτελεί ο χρυσοκέντητος επιτάφιος του 16ου αιώνα.

Η Μονή κατέχει τη δέκατη έβδομη θέση στην ιεραρχία των καθιδρυμάτων του Αγίου Όρους και λειτουργεί κοινοβιακά από το 1840, με Σιγίλλιο του Πατριάρχη Ανθίμου Δ’. Εκτός από το Aντιπροσωπείο των Καρυών έχει ως εξαρτήματά της τέσσερα Καθίσματα, πέντε Κελλιά και εννέα μετόχια στην Ελλάδα, καθώς και ιεραποστολικό έργο στο Κολουέζι του Κογκό. Καθηγούμενος της είναι ο Αρχιμανδρίτης Χριστοφόρος.

Η Εφορεία Αρχαιοτήτων Χαλκιδικής και Αγίου Όρους έχει πραγματοποιήσει εργασίες συντήρησης σε φορητές εικόνες, έγγραφα και χειρόγραφα της Μονής.

Νικόλαος Μερτζιμέκης

Βιβλιογραφία

Ν. Ζίας, Σ. Καδάς, Ιερά Μονή Οσίου Γρηγορίου – Οι Τοιχογραφίες του Καθολικού, Άγιον Όρος 1998.

Ν. Μερτζιμέκης – Ν. Σιώμκος, «Περί του γρηγοριάτικου κελιού του Αγίου Τρύφωνα στις Καρυές Αγίου Όρους και της ιστορήσεως του ναού του», Δελτίο της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας (Περίοδος Δ’, Τόμος ΛΖ’), Αθήνα 2016, 69-86.