Μνημεία

Η Γαλάτιστα είναι ένας σημαντικός παλιός οικισμός της ορεινής Χαλκιδικής, που βρίσκεται σαράντα χιλιόμετρα ανατολικά της Θεσσαλονίκης, πάνω στον παλιό δρόμο που οδηγούσε προς την Ιερισσό και το Άγιον Όρος. Ταυτισμένος με τον τόπο είναι ο βυζαντινός πύργος, για τον οποίο δυστυχώς δεν έχουμε καμία μαρτυρία από γραπτά κείμενα. Πρόκειται για έναν από τους καλύτερα σωζόμενους πύργους της Χαλκιδικής, οχυρωματικού και οικιστικού χαρακτήρα. Γύρω από αυτόν τον πύργο αναπτύχθηκε μεσαιωνικός οικισμός με το όνομα Γαλάτισσα. Προφανώς, επρόκειτο για σημαντικό οικισμό, αφού με το όνομά του προσδιοριζόταν ο βασικός δημόσιος δρόμος της περιοχής που οδηγούσε από «Θεσσαλονίκη εις την Γαλάτισσαν».

Ως προς την αρχιτεκτονική του μορφή, ο πύργος της Γαλάτιστας ανήκει σε μια μεγάλη ομάδα βυζαντινών τετράπλευρων πύργων, τους οποίους συναντούμε στη Μακεδονία και στο Άγιον Όρος. Χαρακτηριστική αρχιτεκτονική ιδιομορφία τους, που απαντά σε παρόμοια κτίσματα από τον 11ο έως τον 16ο αιώνα, είναι τα ισχυροί πεσσοί που ενισχύουν τους εξωτερικούς τοίχους τους. Ο πύργος διατηρείται σε ύψος περίπου 16μ., οι εξωτερικές του διαστάσεις είναι 10×12μ. και καλύπτει εμβαδόν περίπου 90 τ.μ. Οι τοίχοι του είναι κτισμένοι ακατέργαστες πέτρες, και έχουν πάχος 1,50 μ. Η είσοδος του πύργου βρίσκεται πολύ ψηλότερα από το έδαφος, όπως γίνεται σε όλους σχεδόν τους μεσαιωνικούς πύργους. Στο εσωτερικό του κατώτερου τυφλού ορόφου εντοπίστηκε κτιστή υδατοδεξαμενή, επιχρισμένη με υδραυλικό κονίαμα. Στο επίπεδο εισόδου στον πύργο, στο βόρειο άκρο του δυτικού τοίχου, υπάρχει μία κόγχη χαμηλά που χρησίμευε μάλλον ως νιπτήρας. Στον βόρειο τοίχο του πρώτου επιπέδου διαμορφώνεται στο πάχος του τοίχου ένας μικρός χώρος αποχωρητηρίου. Ένα είδος κουζίνας(;) βρίσκεται στο πάχος του βόρειου τοίχου του δεύτερου επιπέδου. Τέλος, στη βορειοανατολική γωνία του τρίτου επιπέδου ανιχνεύεται η ύπαρξη ενός χώρου με μεγάλη κόγχη στον βόρειο τοίχο, ο οποίος μπορεί ενδεχομένως να ερμηνευτεί ως κάποιο παρεκκλήσι με πλευρικές κόγχες.

Οι πρώτες στερεωτικές εργασίες στον ερειπωμένο και ασκεπή πύργο έγιναν από την Αρχαιολογική Υπηρεσία το 1965. Πολλά χρόνια μετά, το 1994, διενεργήθηκε ανασκαφή και τα ευρήματα, πολλά αγγεία καθημερινής χρήσης, νομίσματα, ένα χάλκινο δαχτυλίδι και αρκετές αιχμές από βέλη, χρονολογήθηκαν από τον 11ο έως και τον 14ο αιώνα. Με την αναστήλωση και την αποκατάστασή του ο πύργος στεγάστηκε με νέα τρίριχτη στέγη (επικαθήμενη εσωτερικά και μη ορατή από έξω), ανακατασκευάστηκαν τα ξύλινα δάπεδα στο εσωτερικό του, έγινε νέα εξωτερική σκάλα και πορτόφυλλο στην είσοδο.

Με βάση την ανασκαφική έρευνα που έγινε στο εσωτερικό του πύργου, αλλά και την αρχιτεκτονική του μορφή, φαίνεται ότι το μνημείο έχει δύο οικοδομικές φάσεις. Στην πρώτη φάση ανήκει το κάτω τμήμα του, και χρονολογείται τον 11ο αιώνα, ενώ στη δεύτερη το άνω τμήμα του, και χρονολογείται τον 14ο αιώνα.

Αμέσως στα νότια του πύργου, στην απότομη κατηφορική πλαγιά, σώζεται νερόμυλος που αναστηλώθηκε επίσης. Ήταν μέρος μιας μεγαλύτερης ομάδας μύλων σε σειρά, οι οποίοι λειτουργούσαν όλοι με το ίδιο νερό˙ χρονολογείται στον 19ο αιώνα, διατηρεί όμως υπολείμματα και ίχνη από παλιότερες οικοδομικές φάσεις. Ο νερόμυλος, εντάσσεται σε ένα μικρό προστατευταίο σύνολο με ευδιάκριτο χαρακτήρα αγροτικών και παραγωγικών δραστηριοτήτων, αφού εκτός από τον ναό της Αγίας Παρασκευής, υπάρχει ένα ελαιοτριβείο (λαδαριό) και ένα αποστακτήριο (ρακαριό).

Από το 2014 φιλοξενείται στο εσωτερικό του Πύργου της Γαλάτιστας η έκθεση «Οι πύργοι της Χαλκιδικής», που αφορά την παρουσία των πύργων ως αρχιτεκτονημάτων-τοποσήμων στην ύπαιθρο της Χαλκιδικής, τον ρόλο που έπαιξαν στην αγροτική παραγωγική διαδικασία και τις δράσεις που ανέπτυξε ο βυζαντινός άνθρωπος μέσα και γύρω από αυτούς.

Όλγα Ιασονίδου, Βαγγέλης Μαλαδάκης

Βιβλιογραφία

Theocharidis, Pl. L., “Observations on the Byzantine Buttressed Towers of Macedonia”, στο R. Scott, J. Burke (eds.), Byzantine Macedonia: Art, Architecture, Music and Hagiography, Melbourne 2001, 20-27

Θεοχαρίδης, Πλ., Παπάγγελος, Ι. Α., «Ο πύργος της Γαλάτιστας, Χαλκιδική, Ελλάς», στο Sl. Ćurčić, Ε. Χατζητρύφωνος (επιμ.), Κοσμική Μεσαιωνική Αρχιτεκτονική στα Βαλκάνια, 1300-1500, και η διατήρησή της, κατάλογος έκθεσης, Θεσσαλονίκη 1997, 222-223.

Ιασονίδου, Ό., Μαλαδάκης, Β., «Ο βυζαντινός πύργος της Γαλάτιστας ως μουσείο του εαυτού του. Ζητήματα πολιτιστικής διαχείρισης στην ελληνική περιφέρεια», στο Πρακτικά επιστημονικής ημερίδας προς τιμήν του αρχαιολόγου Ιωακείμ Αθ. Παπάγγελου, εκδ. ΟΔΑΠ (υπό εκτύπωση).