Μνημεία

Στα όρια του μεταβυζαντινού χωριού Πορταριά δημιουργήθηκε το προσφυγικό χωριό Ζωγράφου έχοντας ως πυρήνα το μετοχιακό συγκρότημα της ομώνυμης μονής.

Ένα πωλητήριο έγγραφο του 1465 μας προσφέρει την πρώτη γνωστή μεταβυζαντινή πληροφορία για την παρουσία της μονής Ζωγράφου με μετόχι στην περιοχή της Καλαμαρίας (Δυτική Χαλκιδικής). Συγκεκριμένα, μας πληροφορεί για την αγορά ενός κατεστραμμένου πύργου, τον οποίο αγοράζουν οι Ζωγραφίτες μοναχοί για 6.000 άσπρα (αργυρά νομίσματα) από τον μουσουλμάνο αξιωματούχο Ομέρ Μπέη.

Οι οθωμανικές γραπτές πηγές του πρώτου μισού του 16ου αιώνα, μας πληροφορούν ότι η καλλιεργήσιμη γη Γαμέρι, κοντά στο χωριό Πορταριά, αποτελούσε ιδιοκτησία της αθωνικής μονής Ζωγράφου, η οποία πλήρωνε φόρο για αμπέλια και άλλες καλλιεργήσιμες εκτάσεις που κατείχε στην περιοχή.

Το 1568 το Ζωγραφίτικο μετόχι Γαμέρι καταχωρήθηκε μεταξύ των κτημάτων της μονής αυτόνομα με τη σημείωση «κοντά στο χωριό Πορταριά». Καταχωρήθηκαν σ’ αυτό ο ναός του μετοχίου, ο πύργος, ένα αμπέλι και ένα μποστάνι. Αυτή είναι η πρώτη μαρτυρία για την κατοχή του πύργου του μετοχιακού συγκροτήματος της μονής μετά την αγορά του από τους Ζωγραφίτες κατά το 1465. Το ότι ήταν κατεστραμμένος πύργος και άρα μη κατοικήσιμος ίσως ήταν ο λόγος που δεν αναφέρονταν σε προγενέστερα έγγραφα, διότι οι Ζωγραφίτες δεν πλήρωναν γι’ αυτόν φόρο. Το 1568 όμως ή λίγο νωρίτερα ίσως έγιναν κάποιες αναστηλωτικές εργασίες, οι οποίες κατέστησαν κατοικήσιμο τον πύργο και άρα εκ των πραγμάτων έπρεπε να ενταχθεί στα περιουσιακά στοιχεία της μονής που φορολογούνταν. Στο ίδιο έγγραφο αναφέρεται επίσης για πρώτη φορά ο ναός του μετοχίου, χωρίς να δίνονται πληροφορίες για το μέγεθός του ή τον τιμώμενο άγιο. Ένα χρόνο αργότερα, σε έγγραφο του 1569, αναφέρονται περίπου τα ίδια περιουσιακά στοιχεία. Συγκεκριμένα αναφέρεται ότι η μονή κατέχει «…μίαν μεγάλην οικίαν, μίαν ετέραν οικίαν γνωριζομένην με το όνομα Πύργος, εν δωμάτιον, μίαν αποθήκην, ένα σταύλον, ένα αχυρώνα, δύο βρύσεις και επτά στρεμμάτων αμπελώνα κείμενα εν τω υπό το όνομα γνωστό μετόχιον Αμέρι, υπαγομένω χωρίω Πορταριάς…».

Το 1584, το μετόχι της μονής Ζωγράφου στο ναχιγιέ (Δήμο) της Καλαμαρίας ανήκε στην ιδιοκτησία του βεζίρη Serdar Ferhad Pasa, ενώ το 1597, καταστρέφεται από τον Μπεχράμ-μπέη. Πληροφορίες για το μετόχι αντλούμε και από ένα έγγραφο του 1696 το οποίο αναφέρει ότι η μονή «…δίδει δέκατα για μίαν εκκλησίαν, εν λειβάδιον, έν αμπελώνα, και ένα λαχανόκηπον μετά ρέοντος ύδατος…».

Σε οθωμανικό έγγραφο του 1766 αναφέρονται τα αγιορειτικά μετόχια στη Χαλκιδική και μεταξύ των άλλων και το «Μετόχιον της μονής Ζωγράφου εν τω δήμω Καλαμαριάς».

Σε καταγραφή του 1869 αναφέρεται ότι υπάγεται στη μονή Ζωγράφου το μετόχι Αμέρι «…μετά αμπελώνων, λαχανόκηπων, μία εκκλησίαν μία οικία λεγόμενη πύργος παρά τω χωρίω Πορταριά».

Κατά την καταγραφή των περιουσιακών στοιχείων της μονής το 1932, στο μετοχιακό συγκρότημα της Καλαμαρίας, αναφέρονται: «Τρία οικήματα, ένας ξενώνας, ένα μαγειρείο με φούρνο, μία αποθήκη σιτηρών, μία εκκλησία, ένας πύργος, μία καλύβη, ένας αλευρόμυλος, ένα εργατόσπιτο, δύο στάβλοι, δύο αχυρώνες, ένα οίκημα κολλήγων και θεριστών, ένα σιδηρουργείο, μία οικία κηπουρού, μία μάνδρα, μία βρύση, τέσσερις δεξαμενές για το πότισμα των ζώων …».

Το 1922 το μετοχιακό συγκρότημα παραχωρήθηκε για την εγκατάσταση προσφύγων από την Καππαδοκία, ενώ στο πλαίσιο της προστασίας του πύργου, η 10η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων πραγματοποίησε εργασίες στερέωσης, συντήρησης και αποκατάστασής του.

Πρόκειται για ένα κτίσμα ορθογωνικής κάτοψης (διαστάσεων 10,00×9,30 μ.), με τρεις ορόφους και σωζόμενο ύψος 12 μ. περίπου. Στο κάτω μέρος δεν υπάρχουν ανοίγματα σε αντίθεση με τα ψηλότερα πατώματα. Η κεντρική είσοδος είναι ψηλότερα από το έδαφος για λόγους ασφαλείας. Πάνω από την είσοδο υπάρχει μια αψιδωτή εσοχή (υπέρθυρο) όπου κατά πάσα πιθανότητα ήταν η θέση της εικόνας του προστάτη Αγίου της Μονής (Γεωργίου).

Σήμερα στο προσφυγικό χωριό Ζωγράφου, το οποίο οφείλει την ονομασία του στην ομώνυμη αγιορειτική μονή, σώζονται εκτός από τον πύργο του μετοχιακού συγκροτήματος, ο μετοχιακός ναός προς τιμή του αγίου Γεωργίου κτισμένος το 1842, μία πετρόκτιστη βρύση του 1853 και κοληγόσπιτα του 19ου αι.

                                                                                                                   Ν. Μερτζιμέκης

Βιβλιογραφία

Nikolaos Mertzimekis, “Zvedenija za metosite na manastira Zographou na Chalkidičeskija poluostrov prez ХVІ-ХVІІ vek.”, Meždunarodna naučna konferencija “Profesor Stančo Vaklinov i srednovekovnata bŭlgarska kultura”, Veliko Tarnovo 2005, 465-467.