Μνημεία

Στο κέντρο του οικισμού της Ουρανούπολης δεσπόζει το οχυρό συγκρότημα των μεσαιωνικών χρόνων που είναι γνωστό ως Πύργος Προσφορίου ή Πύργος της Ουρανούπολης. Στη θέση αυτή, έως την εγκατάσταση των προσφύγων το 1922 από περιοχές της Προποντίδας και της Μικράς Ασίας, βρισκόταν ένα μεγάλο αγρόκτημα, το μετόχι Προσφορίου, το οποίο ανήκε στην Ι.Μ.Βατοπεδίου. Το «Προσφόριον» ήταν ένα πολύ παλιό κτήμα, καθώς απαντά στις γραπτές πηγές από τις αρχές του 11ου αιώνα. Κέντρο αυτού του μετοχίου (η καθέδρα του) ήταν το οχυρό συγκρότημα με τον πύργο.

Πρόκειται για τον μοναδικό κατοικημένο (μέχρι πρόσφατα) πύργο της Χαλκιδικής ο οποίος έχει ύψος 22 μ. Η διαρκής κατοίκησή του ανά τους αιώνες είχε ως αποτέλεσμα να μην μας παραδοθεί με την αρχική του μορφή. Στους όγκους του βλέπουμε μια σύνθεση στοιχείων από διαφορετικές εποχές, τα οποία διατηρήθηκαν ως τις μέρες μας με την αυθεντική τους όμως κατάσταση.

Το σημερινό συγκρότημα αποτελείται από έναν μεσαιωνικό οχυρό πυρήνα και από νεότερες κατασκευές που προστέθηκαν αργότερα έξω από την είσοδό του. Στον πυρήνα ανήκει ο πύργος και ο προσκολλημένος σ’ αυτόν μικρός οχυρός περίβολος, ο μπαρμπακάς. Η είσοδος στον οχυρό περίβολο, η ίδια που υπάρχει και σήμερα, βρισκόταν ψηλότερα από την επιφάνεια του εδάφους και ήταν απροσπέλαστη. Το 1858 ο πύργος ήταν ερημωμένος και πυρπολημένος, προφανώς από τις καταστροφές που υπέστη η Χαλκιδική κατά την Επανάσταση του 1821. Τον ίδιο χρόνο άρχισαν επισκευαστικές εργασίες, από τις οποίες προέκυψε η σημερινή του μορφή.

Στις ανακατασκευές του 19ου αιώνα ανήκουν,   όλα τα εσωτερικά ξύλινα στοιχεία  του πύργου μαζί με την στέγη του,  το ξυλόπηκτο εσωτερικό οίκημα του μπαρμπακά μαζί με το άνω μέρος των εξωτερικών λιθοδομών του, η μικρή αυλή που προβάλλει μπροστά από τον πύργο, καθώς και ο εξωτερικός λοξός τοίχος αντιστήριξης του πύργου δηλαδή η εξωτερική σκάρπα. Την ίδια περίοδο κτίστηκαν έξω από την είσοδο του περιβόλου κλιμακωτές ράμπες για την άνετη προσπέλαση ανθρώπων και των υποζυγίων και μια υπερυψωμένη πλακόστρωτη αυλή στην δυτική πλευρά της οποίας βρίσκεται ένα ανεξάρτητο μικρό κτίσμα μαζί με την χαμένη του αποβάθρα. Η κατώτερη από τις τρεις στάθμες του κτιρίου λειτουργούσε ως αρσανάς, για την φύλαξη των πλοιαρίων του μετοχίου. Όλες αυτές οι προσθήκες έξω από τον οχυρό περίβολο είχαν στόχο την ανανέωση και επαναλειτουργία του συγκροτήματος μετά την ερείπωσή του κατά την αποτυχημένη επανάσταση της Χαλκιδικής το 1821.

Ο πύργος στερεώθηκε και αποκαταστάθηκε από την ΕΦΑ Χαλκιδικής και Αγίου Όρους. Κατά την διάρκεια των εργασιών αναδείχθηκαν οι ιστορικές φάσεις του κτιρίου: το κάτω μέρος του ανήκει στη βυζαντινή περίοδο και πιθανότατα χρονολογείται πριν από τα μέσα του 14ου αιώνα. Μάλιστα τον Μάιο του 1379 εγκαταστάθηκε προσωρινά σε αυτό ο δεσπότης της Θεσσαλονίκης Iωάννης Παλαιολόγος, ο οποίος απάλλαξε τον Πύργο από φορολογικές υποχρεώσεις. Η δεύτερη οικοδομική φάση, που περιλαμβάνει το άνω μέρος του κτιρίου, χρονολογείται πιθανόν στην πρώιμη οθωμανική περίοδο, μετά τον ισχυρό σεισμό του 1585, ο οποίος ευθύνεται για μεγάλες καταστροφές που έγιναν τότε στην περιοχή. Εκείνη την περίοδο ο πύργος πρέπει να ήταν ψηλότερος κατά έναν τουλάχιστον όροφο. Σήμερα το εσωτερικό του πύργου διατηρείται με τις αυθεντικές κατασκευές του 19ου αι. Το 1986 περιήλθε μαζί με τον μπαρμπακά και τον αρσανά στην κατοχή του Υπουργείου Πολιτισμού και της Εφορείας Αρχαιοτήτων Χαλκιδικής και Αγίου Όρους.

Μέχρι το 1922 ο πύργος χρησίμευε ως κατοικία του διαχειριστή του μετοχίου. Το 1924 εγκαταστάθηκαν σε αυτόν προσωρινά προσφυγικές οικογένειες από την Μικρά Ασία. Το 1928 εγκαταστάθηκε εκεί με άδεια της κοινότητας το ζεύγος Sydney και Joyce Loch.

Σήμερα, χώρος του μπαρμπακά λειτουργεί ως εκθεσιακός χώρος, φιλοξενώντας  στο ισόγειο του αρχαιότητες από την Προχριστιανική και Χριστιανική Χαλκιδική, ενώ ο  πάνω όροφος του είναι αφιερωμένος στους πρόσφυγες της Ουρανούπολης και στο ζεύγος Loch.

Αναστηλωτικές εργασίες

Το μνημείο εντάχθηκε με το Γ’ ΚΠΣ στο «Περιφερειακό Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Κεντρικής Μακεδονίας 2000-2006», με χρονοδιάγραμμα υλοποίησης από 1/4/2002 έως 30/10/2005.

Οι εργασίες περιλάμβαναν την επισκευή της ξύλινης στέγης, την αποκατάσταση του ξύλινου φέροντος οργανισμού στο εσωτερικό του πύργου, αρμολογήματα στις εξωτερικές και στις εσωτερικές επιφάνειες των τοίχων του,  την αντικατάσταση μιας παλαιότερης περίδεσης με ράβδους ανοξείδωτου χάλυβα, τον ηλεκτρομηχανολογικό εξοπλισμό του συγκροτήματος και τέλος την εσωτερική διαρρύθμιση και τον εκθεσιακό εξοπλισμό των χώρων.

Κείμενα: Όλγα Ιασονίδου

Bιβλιογραφία

Πλ. Θεοχαρίδης, «Ο πύργος της Ουρανούπολης. Αρχιτεκτονική διερεύνηση αποκατάστασης», Η Δεκάτη. Ενημερωτική Έκδοση Έργου της 10ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων για τις Χριστιανικές Αρχαιότητες της Χαλκιδικής και του Αγίου Όρους 1 (2003-2004) 20-25.