Μονές Αγίου Όρους

Η Ιερά Μονή Δοχειαρίου, αφιερωμένη στους Αρχαγγέλους Μιχαήλ και Γαβριήλ, κατέχει τη δέκατη θέση στην ιεραρχία των μονών του Αγίου Όρους. Χτισμένη σε αμφιθεατρική θέση δίπλα στη θάλασσα, αποτελεί την πρώτη παράκτια μονή της αθωνικής χερσονήσου. Συνθέτει ένα αρμονικό αρχιτεκτονικό σύνολο με καθαρά φρουριακό χαρακτήρα, αποτελούμενο από τείχη και πολυώροφα κτίσματα, το καθολικό που βρίσκεται στο κέντρο της περιορισμένης αυλής, τον εξέχοντα πύργο και διάφορα παρεκκλήσια.

Η ίδρυσή της ανάγεται στα τέλη του 10ου ή στις αρχές του 11ου αιώνα και συνδέεται σύμφωνα με τη Διήγηση της μονής με το μοναχό Ευθύμιο, ο οποίος ήταν δοχειάρης της μονής Μεγίστης Λαύρας την εποχή του οσίου Αθανασίου του Αθωνίτου. Ο Ευθύμιος ιδρύει στη Δάφνη μονή αφιερωμένη στον άγιο Νικόλαο, η οποία επονομάζεται του Δοχειαρίου, λόγω του πρότερου διακονήματός του. Γύρω στα μέσα του 11ου αιώνα αναγκάζεται να μεταφερθεί στη σημερινή της θέση, λόγω των συχνών επιδρομών των Σαρακηνών. Σύμφωνα πάντα με τη Διήγηση, ο Ευθύμιος παραδίδει την ηγουμενία στον ανιψιό του, Νεόφυτο. Ανάμεσα στα έργα του Νεοφύτου συγκαταλέγεται η ανέγερση νέου καθολικού, ο οποίος σύμφωνα με χάραγμα στο Β.Δ. κίονα αποπερατώθηκε το 1118. Το ίδιο έτος γνωρίζουμε, σύμφωνα με τη Διάταξη του Νεοφύτου – το οποίο ουσιαστικά αποτελεί και το πρώτο τυπικό της μονής – ότι ο νέος ναός της Δοχειαρίου τιμάται στο όνομα του αρχαγγέλου Μιχαήλ. Κατά την παραπάνω περίοδο τοποθετείται το θαύμα της ανεύρεσης θησαυρού, το οποίο μπορεί να επιβεβαιωθεί μάλλον και ιστορικά, καθώς το 1112 ο Νεόφυτος έκανε αγορές με νομίσματα παλαιότητας δύο αιώνων.

Στους μετέπειτα αιώνες, παρά την προστασία και τις δωρεές Βυζαντινών αυτοκρατόρων και ηγεμόνων μεταξύ των οποίων συγκαταλέγεται και ο Ανδρόνικος Β’ ο Παλαιολόγος, οι ταλαιπωρίες και οι επιδρομές που δέχεται η μονή την οδηγούν σε παρακμή στα τέλη του 15ου αιώνα. Κατά τα χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας και ειδικότερα τον 16ο αιώνα παρατηρείται νέα δραστηριότητα στη μονή, η οποία συνδέεται, σύμφωνα με την παράδοση, με το όνομα του ηγουμένου Γερμανού. Ενδεικτικό είναι ότι το 1547 κατασκευάζεται πάνω από την παλαιά βυζαντινή τράπεζα  η σημερινή τράπεζα, σχήματος Τ, με κτήτορα τον αρχιεπίσκοπο της πρώτης Ιουστινιανής (Αχρίδας), Πρόχορο.

Στο δεύτερο μισό του 16ου αιώνα ανακατασκευάζεται επίσης το καθολικό που διαθέτει εντυπωσιακό ύψος, διευρυμένη λιτή και νάρθηκα. Οι εργασίες συντελούνται επί ηγουμενίας Θεοφίλου και χάρη στη χορηγία του μολδαβού ηγεμόνα Ιωάννου Αλεξάνδρου Λαπουσνεάνου (1552-1561 και 1563/64-1568), της συζύγου του Ρωξάνδρας και του γιου τους Μπογδάνου (1568-1572), πορτραίτα των οποίων υπάρχουν στη λιτή του καθολικού. Η ανέγερση του καθολικού τοποθετείται στα έτη 1562 ή 1563, σύμφωνα με ενθύμηση σε κώδικα της μονής, καθώς και την επιγραφή της θαυματουργής εικόνας της Παναγίας Γοργοϋπηκόου αλλά και της εικόνας της Παναγίας Ρεματοκρατόρισσας. Το 1568 που αναφέρεται στην κτητορική επιγραφή πάνω από το υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου του κυρίως ναού αποτελεί το έτος ολοκλήρωσης της τοιχογράφησης του καθολικού που αποδίδεται στη δράση του γνωστού «κρητικού» ζωγράφου Τζώρτζη ή Ζώρζη. Στο καθολικό διατηρείται ο γλυπτός διάκοσμος των βυζαντινών χρόνων, όπως οι κίονες με τα κιονόκρανά τους, το μαρμάρινο τέμπλο και τα θωράκιά του, τα οποία είναι τοποθετημένα στους χορούς σε δεύτερη χρήση. Ανάμεσά τους ξεχωρίζει αυτό με το θέμα της Ανάληψης του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Το πλούσιο επιχρυσωμένο ξυλόγλυπτο τέμπλο χρονολογείται το 1783, ωστόσο σε διάφορα σημεία του καθολικού και στο εικονοφυλάκιο της μονής, διατηρούνται ο σταυρός με τα λυπηρά και οι εικόνες της Μεγάλης Δέησης από το παλαιότερο ξυλόγλυπτο τέμπλο του β’ μισού του 16ου αιώνα.

Η τράπεζα της μονής τοιχογραφείται σε δύο φάσεις κατά το δεύτερο μισό του 17ου αιώνα. Στα 1676 διακοσμείται η κόγχη της τράπεζας από συνεργείο που ανέλαβε και την επιδιόρθωση του διακόσμου του τρούλου του καθολικού, ενώ στα 1700 ιστορούνται και οι υπόλοιπες επιφάνειές της, έργο που αποδίδεται στον ιερομόναχο Δαμασκηνό από τα Ιωάννινα.

Στο μοναστήρι υπάρχουν εννιά παρεκκλήσια. Ιδιαίτερη θέση κατέχει ο χώρος της σεβάσμιας θαυματουργής τοιχογραφημένης εικόνας της Παναγίας της Γοργοεπηκόου, προστάτιδος της μονής και το ομώνυμο παρεκκλήσιο του 1723, που βρίσκονται εκατέρωθεν της εισόδου της τράπεζας.

Ιδιαίτερη σημαντική είναι και η βιβλιοθήκη της μονής που διαθέτει περισσότερα από 400 χειρόγραφα και 5.000 περίπου έντυπα βιβλία, ενώ στο αρχείο της διασώζονται μεταξύ άλλων 60 έγγραφα βυζαντινών χρόνων.

Νικόλαος Σιώμκος

Βιβλιογραφία

Oikonomidès N. (éd.), Actes de Docheiariou (Archives de l’Athos XIII), Paris 1984.

Παρουσία Ιεράς Μονής Δοχειαρίου, Άγιον Όρος 2001.

Σιώμκος N., «Φορητή εικόνα της Παναγίας Ρεματοκρατόρισσας και η ανοικοδόμηση του καθολικού της Ι. Μ. Δοχειαρίου κατά τον 16ο αιώνα», Στ’ Διεθνές Επιστημονικό Συνέδριο της Αγιορειτικής Εστίας Πρακτικά Συνεδρίου «Το Άγιον Όρος στον 15ο και 16ο αιώνα», (Θεσσαλονίκη, 25-27 Νοεμβρίου 2011), Θεσσαλονίκη 2012, σ. 431-445.

Ταβλάκης I. και Σιώμκος N., «Έργο συντήρησης τοιχογραφιών στο Άγιον Όρος. Η περίπτωση του τρούλου του καθολικού της Ι. Μ. Δοχειαρίου», ΑΕΜΘ 18 (2004), σ. 199-212.

Ταβλάκης I. και Σιώμκος N., «Φορητές εικόνες από το παλαιό ξυλόγλυπτο τέμπλο του καθολικού της Ι. Μ. Δοχειαρίου Αγίου Όρους», Πεπραγμένα Ι’ Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου, (Χανιά, 1-8 Οκτωβρίου 2006), τ. Β3, Χανιά 2011, σ. 235-255.