Μνημεία

Βόρεια της Αρναίας και σε απόσταση 2 χιλιομέτρων περίπου, βρίσκεται το κωνοειδές ύψωμα του Προφήτη Ηλία (υψ. 688 μ.), όπου στην κορυφή του είναι κτισμένο το ομώνυμο εξωκκλήσι.
Στο ύψωμα αυτό σώζονται ερείπια τειχών της κλασσικής περιόδου (5ος – 4ος αι. π.Χ.) και της βυζαντινής περιόδου. Οι κλασσικές αρχαιότητες βρίσκονται στην βάση και στις πλαγιές του υψώματος, ενώ οι βυζαντινές είναι ορατές στην κορυφή του λόφου, όπου σώζονται τα ερείπια του μεσαιωνικού τείχους. Στην βάση του υψώματος και περιμετρικά, διακρίνονται σποραδικά υπολείμματα της οχύρωσής του από σαθρό γρανίτη, κατασκευασμένης σύμφωνα με το ψευδοϊσόδομο σύστημα δόμησης.

Ο χώρος αυτός ταυτίζεται από μερικούς ιστορικούς με τη θέση της αρχαίας πόλης «Άρναι», ή κατ’ άλλους με την «Αυγαία». Η πόλη «Άρναι», αναφέρεται μόνο μία φορά από τον Θουκυδίδη (Θουκυδίδης Δ’, 103), σε σχέση με το Σπαρτιάτη στρατηγό Βρασίδα, ο οποίος, βαδίζοντας εναντίον της Αμφίπολης, ξεκίνησε από τις Άρνες το πρωί μιας χειμωνιάτικης ημέρας που ψιλοχιόνιζε και έφτασε κατά το σούρουπο «επί τον Αυλώνα και Βορμίσκον», κάπου δηλαδή στην περιοχή της σημερινής Ρεντίνας . Δεν γνωρίζουμε τίποτα άλλο για την πόλη, ούτε πότε, ούτε από ποιους ιδρύθηκε.

Στον αρχαιολογικό χώρο του υψώματος του Προφήτη Ηλία η 10η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων διεξήγαγε με εντατικό ρυθμό, ανασκαφικές εργασίες, οι οποίες διήρκεσαν από 15 Σεπτεμβρίου έως 5 Δεκεμβρίου 2003. Η ανασκαφική έρευνα εκτελέστηκε, υπό την διεύθυνση του αρχαιολόγου Ιωακείμ Παπάγγελου. Κατά την ανασκαφή λοιπόν αποκαλύφθηκε πλήρως η μεσαιωνική οχύρωση. Το τείχος κτίσθηκε στο φρύδι του πλατώματος της κορυφής του λόφου, με λίθους που είχαν χρησιμοποιηθεί ήδη σε παλαιότερες οικοδομικές φάσεις και περιβάλλει έκταση 2.200 τετραγωνικών μέτρων. Ήταν λασπόκτιστο και μόνο στην εξωτερική όψη του, σποραδικά, κάποιες πέτρες συνδέθηκαν με ασβεστοκονίαμα.

Η κάτοψή του είναι ακανόνιστος κύκλος. Η περίμετρος του περιβόλου της οχύρωσης είναι 180,00 μ. περίπου, το πάχος του τείχους ποικίλει από 1,20 έως 1,85 μ. και το ύψος του, δεν θα πρέπει να ξεπερνούσε τα 5,00 μ. Η κύρια πύλη, βρίσκεται στην νότια πλευρά του τείχους. Το άνοιγμά της είναι 2,05 μέτρα και έκλεινε με δύο βαριά ξύλινα θυρόφυλλα, πάχους περί τα 12 εκατοστά, τα οποία καταστράφηκαν από πυρκαγιά.

Στην βορειοδυτική πλευρά της οχύρωσης υπάρχει η δεύτερη πύλη, στενή, μόνο για ανθρώπους, προστατευόμενη από έναν πυργίσκο, η οποία πρέπει να οδηγούσε προς το παρακείμενο ρέμα που εξυπηρετούσε τις ανάγκες τους για νερό. Δίπλα της διακρίνεται το τοιχισμένο άνοιγμα μιας παλαιότερης πύλης. Η ανώτερη σωζόμενη επιφάνεια του περιβόλου εμφανίζει μια κατηφορική κλίση προς την εξωτερική πλευρά, σε ολόκληρο το μήκος της.

Στο μέσον περίπου του οχυρωμένου οικισμού και λίγο ανατολικά, εντοπίστηκε κατά την ανασκαφική έρευνα, τμήμα κτίσματος του οικισμού, για την τυπολογία και την χρήση του οποίου τα στοιχεία που διαθέτουμε είναι ανεπαρκή. Ο ανασκαφέας διατύπωσε την άποψη, ότι ίσως να πρόκειται για τον ναό.

Ο οικισμός φαίνεται ότι έφθασε στην ακμή του κατά τον 3ο και 2ο αι. π.Χ. και ευημέρησε ξανά κατά τον 3ο – 4ο αι. μ.Χ. Οι περίοδοι αυτές δεν θα πρέπει να είναι άσχετες με την μεταλλευτική δραστηριότητα στην περιοχή, η οποία είναι πλούσια σε αργυρούχα και χρυσοφόρα μεταλλεύματα. Ένδειξη αυτής της δραστηριότητας αποτελεί το πλήθος των λίθινων τριβείων, τα οποία τεμαχίσθηκαν και χρησιμοποιήθηκαν ως οικοδομικό υλικό στο τείχος και στα σπίτια του μεσαιωνικού οικισμού.

Ο ρωμαϊκός οικισμός συνέχισε να υφίσταται μέχρι και τον 5ο αι. μ.Χ. με πιθανή καταστροφή του κατά τα παλαιοχριστιανικά χρόνια. Από τα μέχρι στιγμής ανασκαφικά δεδομένα, φαίνεται ότι στον λόφο του Προφήτη Ηλία οργανώθηκε και ένας βυζαντινός οικισμός, σε περιορισμένο τμήμα της κορυφής γύρω από τον οποίον κτίσθηκε το μεσαιωνικό τείχος.

Τα σημερινά οικοδομικά κατάλοιπα, που εντοπίζονται εντός του οχυρωματικού περιβόλου, μας πληροφορούν ότι ο οικισμός κατοικούνταν έως το 14ο αι. και καταστράφηκε από πυρκαγιά. Τα αποσπασματικά στοιχεία της αρχιτεκτονικής δομής του χώρου δεν επιτρέπουν την διεξαγωγή συμπερασμάτων για την ακριβέστερη μορφή και χρήση του. Θεωρούμε πιθανόν ότι η καταστροφή έγινε περί τα μέσα του ίδιου αιώνα, όταν η Χαλκιδική ήταν το θέατρο μεγάλων πολεμικών συγκρούσεων και καταστράφηκαν πολλά χωριά της. Η ίδρυση του μετοχίου της Αθωνικής Μονής Κασταμονίτου στην «Ραλίγκοβη», το οποίο μετεξελίχθηκε στο χωριό Λιαρίγκοβη (Αρναία), θα μπορούσε να ήταν αποτέλεσμα της καταστροφής του οχυρωμένου οικισμού του Προφήτη Ηλία.

Κλεάνθης Δούκας

Βιβλιογραφία

Ιωακ. Αθ. Παπάγγελου, «Η ανασκαφική έρευνα στον λόφο του Προφήτη Ηλία της Αρναίας κατά το έτος 2003», Η Αρναία της Μακεδονίας, τεύχος 61 (2003), σελ. 11

Δημ. Κύρου, «Το ύψωμα Προφήτης Ηλίας: Η Ακρόπολη των Αρνών(;)», Η Αρναία της Μακεδονίας, τεύχος 61 (2003), σελ. 8

Κλ. Δούκας, Φ. Καραγιώργος, «Προφήτης Ηλίας Αρναίας. Αρχαιολογική έρευνα στο Μεσαιωνικό τείχος κατά την περίοδο 2003-2015. Στερεωτικές και Αναστηλωτικές εργασίες 2014-2015», Το αρχαιολογικό έργο στη Μακεδονία και στη Θράκη. 30, 2016, σ. 459-466, Θεσσαλονίκη 2022.